Jedną z najważniejszych oznak przynależności do konkretnej formacji wojskowej w okresie II Rzeczpospolitej były odznaki pułkowe. Zaczęto je stosować w oddziałach kawalerii polskiej tworzących się na terenie Rosji w latach 1917–1918. Miały one podkreślać przynależność państwową, odrębność oddziałów, a także być widomym znakiem tradycji. Symbole i daty zawarte w znaku nawiązywały do rodowodu pułku, te zaś wywodziły się od formacji z okresu Księstwa Warszawskiego lub powstania listopadowego. 5 Pułk Ułanów Zasławskich, stacjonujący w okresie międzywojennym w podostrołęckich wówczas Wojciechowicach, odwoływał się do tradycji 5 Pułku Ułanów Zamoyskich utworzonego w grudniu 1830 roku.
15 marca 1921 roku oficerowie 5 Pułku Ułanów ustanowili odznakę honorową, podkreślając, że prawo do niej mają wszyscy – oficerowie, podoficerowie i szeregowi, którzy przesłużyli w pułku dwa lata i rok na froncie. Nowy dowódca pułku miał otrzymywać prawo noszenia odznaki w momencie podjęcia służby. Odznaka została zatwierdzona przez ministra spraw wojskowych w 1923 roku, zaś na mocy jego rozkazu w 1928 roku uchwalono, że w czasie pokoju prawo do odznaki honorowej mieli oficerowie i podoficerowie zawodowi po przesłużeniu dwóch lat w pułku, oficerowie niezawodowi po przesłużeniu roku. Niezawodowi szeregowi mogli otrzymać ją po roku nienagannej służby. Tradycyjnie przyjęło się, że oficer, który po dwóch latach służby nie otrzymał znaku pułkowego, musiał prosić o przeniesienie i było to uznawane za ujmę w jego karierze wojskowej. Wręczenie odznaki było obchodzone uroczyście. Odznaczany otrzymywał „Dyplom Znaku Pamiątkowego 5 p. uł. za wierną służbę Ojczyźnie w szeregach pułku”. Mjr Adam J. Dąbrowski w swoich wspomnieniach spisanych na emigracji powojennej opisał moment otrzymania odznaki podczas święta pułkowego w 1933 roku: „Pod koniec uroczystości, gdy pułk miał już odmaszerować do defilady, dowódca pułku [płk Anatol Jezierski] podszedł do gen. Sochaczewskiego [pierwszego dowódcy pułku] i rozmawiał z nim chwilę, poczem generał głośno wywołał mnie: – pan porucznik Dąbrowski, proszę do mnie. Byłem w 1. szwadronie, musiałem więc przejść z prawego skrzydła pułku, przez wielki plac po przekątnej nie bardzo wiedząc o co chodzi. Gdy stanąłem przed generałem i zasalutowawszy szablą zameldowałem się, generał wypowiedział formułę o nadaniu mi znaku pułkowego i przypiął mi odznakę, a dowódca pułku wręczył mi legitymację i generał gratulując mi dodał: – jest to najwyższe pana odznaczenie, dopóki pan nie zdobędzie odznaczenia bojowego”.
Projekt odznaki ułanów zasławskich zawierał najważniejsze symbole związane z historią i tradycją pułku. Miała ona kształt krzyża równoramiennego o wymiarach 39 mm x 39 mm. Ramiona i tarcza środkowa były emaliowane karmazynowo. W środku krzyża znajdowało się godło państwowe wz. 1919 – orzeł srebrny patynowany, na promienistym tle, okolony srebrnym wieńcem laurowym, oksydowanym, od którego odchodziły cztery proporczyki w barwach pułku – karmazynowo-chabrowe z białym kątem. Laur miał symbolizować drogę bojową pułku zwieńczoną zwycięstwami i jego sławę bojową. Na bocznych ramionach krzyża umieszczone były daty: 1831–1917. Pierwsza odnosiła się do udziału pułku Zamoyskich w powstaniu listopadowym, druga do reaktywacji pułku w ramach II Korpusu Polskiego w Rosji podczas I wojny światowej. Wariant przeznaczony dla szeregowych był skromniejszy. Zazwyczaj wykonywany był z tworzywa gorszej jakości, zaś emalia nakładana była tylko na proporczyki lub była jej pozbawiona. Nie jest znane nazwisko autora projektu, ale wiadomo, że było kilku wykonawców odznaki 5 pułku. Byli to jubilerzy i grawerzy warszawscy – Wincenty Wabia-Wabiński, Józef Kweksilber, Józef Michrowski czy Stanisław Ciegiełka. Sygnatura wykonawcy znajdowała się na rewersie, obok numeru odznaki. Oprócz tego mógł tam się znajdować monogram posiadacza i data nadania. Odznaka honorowa była noszona na lewej piersi, poniżej orderów. Była ona wyrazem braterstwa towarzyszy broni i zobowiązywała do przestrzegania norm etycznych zawartych w jej regulaminie. Ich złamanie groziło utratą prawa do jej noszenia i wykluczeniem ze społeczności pułkowej.
W maju mija setna rocznica przybycia 5 Pułku Ułanów Zasławskich do Ostrołęki. Chcąc uczcić tę rocznicę, Muzeum Kultury Kurpiowskiej wraz z Fundacją Splot Pamięci oraz Stowarzyszeniem Krajowe Koło Weteranów, ich Rodzin i Przyjaciół 5 Pułku Ułanów Zasławskich w Ostrołęce przygotowują wystawę „Przybyli ułani do Ostrołęki”. Otwarcie ekspozycji odbędzie się dokładnie 26 maja 2021 roku, w 100. rocznicę przybycia ułanów do Ostrołęki i 190. rocznicę bitwy pod Ostrołęką z 1831 roku. Zapraszamy!
- Odznaka 5 Pułku Ułanów Zasławskich, nr inw. MOO/H/420.
- F. Chludniewski, Żołnierze z Kurpiankami, na piersi mężczyzny stojącego po prawej stronie odznaka 5 Pułku Ułanów Zasławskich, Myszyniec, l. 30. XX w., nr inw. MKK/HA/889.
- Karta pocztowa z odznaką 5 Pułku Ułanów Zasławskich, seria: Kawaleria RP, Manchester, przed 1939 r., nr inw. MKK/HA/1871.
